سرطان سر و گردن
آزمایشگاه و بالین
سرطان سر و گردن
سرطان‌های سر و گردن ششمین نوع از سرطان‌های شایع در جهان است و شش درصد از تمامی تومورها را در بر می‌گیرند. بیشتر سرطان‌های سر و گردن از نوع کارسینوم سلول‌های سنگفرشی است که در ناحیه‌ی بالای گلو، به سبب قرار گرفتن در معرض عوامل خطر بوجود می‌آیند. این نوع سرطان، اغلب در یک مرحله پیشرفته و به‌طور عمده در مردان سالخورده، خود را نشان می‌دهد .
آناتومی
در انکولوژی، “سر و گردن” اصطلاحی عمومی و گسترده، برای اشاره به مناطقی در این ناحیه است که بیشترین استعداد ابتلا به سرطان را دارند. این مناطق، مغز، چشم، مری، غدد تیروئید، جمجمه، پوست، استخوان‌ها و یا خون را دربر نمی‌گیرند و سرطان این مناطق در گروه سرطان‌های سرو گردن طبقه‌بندی نمی‌شوند. بطورکلی، “سر و گردن” شامل حفره دهان، غدد بزاقی، حنجره، گلو، حفره بینی و سینوس‌های پارانازال است. ترکیب این قسمت‌ها، عملکرد متفاوتی دارند و سیستم‌های مختلفی را تشکیل می‌دهند.
حفره دهانی یا همان دهان، شامل لثه‌ها، لب‌ها، زبان و سخت‌کام که استخوانی در بالای دهان و پایین دهان و زیر زبان است، می‌باشد. حفره دهان برای جویدن، مزه کردن، بلعیدن و ایجاد تغییراتی در جریان هوای تنفسی، به منظور بیان کلمات، استفاده می‌شود .
غدد بزاقی، غده‌هایی هستند که در حفره دهان (دهان) و گلو یافت می‌شوند. سه نوع غده بزاقی وجود دارد که غده پاروتید، بزاق را نزدیک دندان‌های فوقانی، غده تحت‌فکی، بزاق را زیر زبان و غده زیرزبانی بزاق را در کف دهان ترشح می‌کنند. بزاق حاوی آنزیم‌هایی است که با ایجاد تغییرات شیمیایی در غذا، آن را برای شروع فرایند هضم آماده می‌کند .
فارنکس که به آن گلو هم گفته می‌شود، یک لوله توخالی است که از پشت بینی شروع و به مری (لوله غذا) ختم می‌شود و از سه قسمت تشکیل شده است: نازوفارنکس (قسمت ابتدائی فارنکس که از پشت بینی آغاز می‌شود)، اروفارنکس (قسمت میانی لوله غذا، به سمت انتهای دهان)، و هیپوفارنکس (انتهای لوله، نزدیک به قسمت ابتدائی مری). فارنکس (حنجره) به‌عنوان مسیری برای عبور غذا و هوا، دارای عملکرد گوارشی و تنفسی است.
لارنکس که به آن حنجره هم می‌گویند، لوله کوتاه دیگری در گردن است که از انتهای فارنکس شروع می‌شود و از مری (لوله غذا) جداست و به نای (لوله هوا) وصل می‌شود. طناب‌های صوتی و همچنین غشایی نازک از بافت، بنام اپی‌گلوت که هنگام بلع منقبض می‌شود، در حنجره قرار دارند و به عملکرد اولیه آن کمک می‌کنند. حنجره، مانع از ورود غذا به داخل نای (لوله هوا) شده و مجرای هوا را باز نگه می‌دارد و به آواسازی کمک می‌کند .
حفره بینی، فضای توخالی درون بینی است. این حفره، علاوه بر تصفیه هوای تنفسی، مسیری برای عبور هوا به داخل ریه‌ها ایجاد می‌کند، همچنین عامل حس بویایی است. به همین ترتیب، سینوس‌های پارانازال فضاهای کوچک توخالی اطراف استخوان جمجمه هستند. هرچند، عملکرد دقیق این سینوس‌ها مورد بحث است .
انواع
سرطان سر و گردن ممکن است در یکی از نواحی زیر رخ دهد:
- حفره دهانی
- غدد بزاقی
- گلو
- حنجره
- حفره بینی و سینوس‌های پارانازال
سرطان چشم، مغز، جمجمه، پوست، عضلات و همچنین استخوان و خون، در زمره سرطان سر و گردن قرار نمی‌گیرند.
بیشتر سرطان‌های سر و گردن در سلول‌های اپی‌تلیال سنگفرشی (سلول‌های مسطحی که سطح مخاطی و مرطوب را می‌پوشانند) این اندام‌ها بوجود می‌آیند و به این سلول‌های سرطانی کارسینوم گفته می‌شود. به سرطانی که محدود به این لایه بیرونی پوششی سلول است “کارسینوم درجا” می‌گویند. به سرطانی که فراتر از این لایه به درون بافت عمیق‌تر سرایت می‌کند “کارسینوم مهاجم سلول پوششی” می‌گویند.
با این حال، به دلیل وجود بافت‌های مختلفی که سرو گردن را تشکیل می‌دهند، به‌خصوص با توجه به غده بزاقی و حفره بینی، انواع دیگری از سلول‌های سرطانی در ایجاد سرطان سر و گردن مورد توجه قرار می‌گیرند (۷).
ریسک فاکتورها
طبق نظر انجمن سرطان آمریکا، عوامل زیر، ریسک فاکتورهای انواع مختلف سرطان سر و گردن هستند :
- مصرف الکل و تنباکو
- عفونت و بیماری‌های زمینه‌ای
- سابقه خانوادگی
- سن
- جنس
- نوع تغذیه
- عوامل شغلی
- بهداشت دهان
- تشعشع
مصرف الکل و تنباکو
این دو ریسک فاکتور، شایع‌ترین عامل ایجاد سرطان سر و گردن، به‌ویژه سرطان‌های حفره دهانی، اروفارنکس، هیپوفارنکس و حنجره هستند. تنباکو به‌تنهایی عامل بیش از ۷۵% موارد سرطان سر و گردن محسوب می‌شود. معتادین به مشروبات الکلی نیز به‌شدت در معرض سرطان سر و گردن قرار می‌گیرند. ترکیب این دو فاکتور، بیشترین ریسک را در مقایسه با سایر موارد، ایجاد می‌کند و کسانی که این دو فاکتور را همزمان دارند، چندین برابر اشخاصی که فقط واجد یکی از این دو فاکتور هستند و یا هیچکدام را ندارند، به سرطان سر و گردن مبتلا می‌شوند.
عفونت‌ها و بیماری‌های زمینه‌ای
بیماری‌های زمینه‌ای خاص و یا عفونت‌ها می‌توانند برای برخی از انواع بخصوص سرطان سر و گردن، ریسک فاکتور محسوب شوند.
عفونتی که به‌شدت با انواع گونه‌های سرطان سر و گردن مرتبط است، پاپیلوما ویروس انسانی (HPV) است. HPV باعث ایجاد زگیلی به نام پاپیلوما در اطراف ناحیه‌ی آلوده به ویروس، می‌گردد. انواع مختلفی از HPV در قسمت‌های مختلف بدن دیده می‌شوند؛ اما نوعی که باعث بوجود آمدن سرطان سرو گردن می‌گردد HPV ۱۶ است. البته ابتلا به سرطان اروفارنکس ناشی از عفونت HPV نادر است، تعداد موارد ابتلا در اثر HPV، به‌طور چشمگیری در حال افزایش است و ۲ مورد از ۳ مورد آن، حاوی HPV DNA هستند.
ویروس اپشتاین بار (EBV)، ویروسی است که به‌عنوان عامل “منونوکلئوزیس” یا “منو” شناخته می‌شود و نیز با بسیاری از موارد سرطان سر و گردن مرتبط است. این ویروس می‌تواند عامل سرطان غده بزاقی و سرطان نازوفارنژیال باشد.
بیماری‌هایی با ارتباط بسیار کمتری از این موضوع وجود دارند که می‌توانند عامل نوع خاصی از سرطان سر و گردن باشند. “آنمی فانکونی” و “دیاکراتوزیس مادرزادی” دو بیماری هستند که در اثر نقص‌های ارثی در ژن‌های بخصوصی بوجود می‌آیند و اشخاصی که دارای این اختلالات ژنتیکی هستند ریسک بالایی از ابتلا به سرطان دهان، اروفارنژ، لارنکس و هیپوفارنژ دارند. مواردی از بیماری “رد پیوند بافتی” (GVHD) که گاهی اوقات پس از پیوند سلول بنیادی بوقوع می‌پیوندد، به سرطان دهان مرتبط شده است.
در نهایت، در تعداد کمی از موارد نادر ابتلا به “لیکن پلان” -بیماری پوستی که در افراد میانسال رخ می‌دهد-افزایش کمی در ریسک ابتلا به سرطان دهان مشاهده شده است.
سابقه خانوادگی
افراد با سابقه خانوادگی سرطان نازوفارنکس و غده بزاقی، دارای ریسک بالای ابتلا به این دو نوع سرطان سر و گردن هستند. با این حال، در بسیاری از موارد سرطان غده بزاقی هیچ‌گونه سابقه خانوادگی وجود ندارد.
سن
در انواع سرطان سر و گردن، مثل بسیاری از سرطان‌های دیگر، با افزایش سن، ریسک ابتلا بالا می‌رود. اغلب موارد سرطان سر و گردن، در افراد ۵۰ ساله و یا مسن‌تر، دیده می‌شود. با این حال، به دلیل شیوع ویروس HPV در بین نوجوانان، میانگین سن مبتلایان به سرطان سرو گردن در حال کاهش است.
جنس
احتمال ابتلای مردان به سرطان سر و گردن خیلی بیشتر از زنان است.
تغذیه
کمبود ویتامین در اثر مصرف بیش از حد الکل و یا یک رژیم غذایی مشتمل بر چربی زیاد و سبزیجات کم، می‌تواند باعث افزایش ریسک ابتلا به سرطان سر و گردن شود. علاوه بر این، شیوه‌های فرآوری و نگهداری مواد غذایی در نمک که در شرق آسیا رایج است، یا مصرف mate، یک نوع نوشیدنی شبیه چای در آمریکای جنوبی، می‌تواند ریسک ابتلا به سرطان سر و گردن را افزایش دهد.
مخاطرات شغلی
در معرض قرار گرفتن و تنفس غبار مواد خاص از جمله چوب، پارچه، چرم، نیکل و کروم می‌تواند باعث افزایش خطر ابتلا شود. پودرها، فرم‌آلدئید، گاز خردل، رادیوم، چسب و آزبست نیز می‌توانند به بالا بردن خطر ابتلا کمک کنند.
بهداشت دهان
بهداشت ضعیف دهان و دندان یا استفاده بیش از حد از دهان شویه‌های حاوی الکل، به‌طور قابل ملاحظه‌ای با خطر بالقوه ابتلا به سرطان دهان ارتباط دارد.
تشعشع
قرار گرفتن بیش از حد در معرض نور خورشید یا اشعه ایکس می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد.
علائم
شایع‌ترین علائم سرطان‌های سروگردن عبارتند از: توده یا زخمی که درمان نمی‌شود، گلودردی که استمرار دارد، دشواری بلع، گرفتگی و یا تغییرات دیگر صدا (۳) .
با این حال، انجمن سرطان آمریکا، سایر علائم و نشانه‌های دیگری را که ممکن است برای هر نوع سرطان سر و گردن اختصاصی باشد و بایستی مدنظر قرار بگیرد را ذکر می‌کند.
سرطان لارنکس/ هیپولارنکس:
- سرفه مداوم
- گوش‌درد
- مشکل تنفسی
- کاهش وزن
سرطان بینی/ سینوس پارانازال:
- احتقان و گرفتگی بینی که رو به بهبودی نرود و یا حتی بدتر هم بشود.
- درد در بالا و یا زیر چشم‌ها
- انسداد یک طرف بینی
- تراوش از پشت بینی (درناژ بینی در پشت بینی و گلو)
- خونریزی از بینی
- تخلیه چرک از بینی
- کاهش حس بویایی
- بی‌حسی یا درد در قسمت‌هایی از صورت
- شل شدن یا بی‌حسی دندان‌ها
- رشد توده‌ای در صورت، بینی یا کام
- چشم‌های دائماً اشک‌آلود
- پرش در یک چشم
- از دست دادن یا تغییر بینایی
- درد یا فشار در یکی از گوش‌ها
- مشکل باز کردن دهان
- بزرگ‌تر شدن گره‌های لنفاوی در گردن (که به‌صورت توده‌های زیرپوستی دیده و یا حس می‌شوند).
سرطان غده بزاقی:
- درد در دهان، گونه، فک، گوش و یا گردن که از بین نمی‌رود.
- تفاوت بین اندازه و یا شکل سمت چپ و راست چهره یا گردن (عدم تقارن در دو طرف چهره یا گردن)
- بی‌حسی در بخشی از صورت
- ضعف عضلات در یک طرف صورت
- مشکل در باز کردن کامل دهان
- جاری شدن مایع از یک گوش
سرطان حفره دهانی/ اروفارنکس:
- پلاک سفید یا قرمز بر روی لثه، زبان، لوزه و یا پوشش دهان
- مشکل در حرکت فک یا زبان
- بی‌حسی زبان یا دیگر نواحی دهان
- تورم فک که باعث می‌شود دندان‌های مصنوعی به‌راحتی جا نیفتد و یا ناراحت‌کننده باشند.
- شل شدن دندان‌ها و یا درد در اطراف دندان یا فک
- کاهش وزن
- مشکل تنفسی مستمر
سرطان نازوفارنکس:
- از دست دادن شنوایی، شنیدن صدای زنگ در گوش یا احساس پری در گوش (به‌ویژه در یک گوش)
- عفونت‌های عودکننده گوش
- انسداد یا گرفتگی بینی
- خونریزی بینی
- سردرد
- درد یا بی‌حسی در صورت
- اشکال در باز کردن دهان
- تاری دید یا دوبینی
اکثر این علائم ممکن است ناشی از بیماری‌هایی غیر از سرطان باشند، با این حال در صورت تداوم آنها، مراقبت‌های پزشکی حائز اهمیت است.
تشخیص
مراحل اولیه سرطان‌های سرو گردن، علائم قابل‌توجهی از خود نشان نمی‌دهند، بنابراین دندانپزشکان، پزشکان و جراحان دهان، باید نسبت به هر چیزی مشکوک باشند. اگر بیمار علائمی را در خود نشان می‌دهد و یا مشکوک به سرطان سر و گردن است، معاینه فیزیکی برای یافتن هر نوع اختلال مانند لکه‌های مخاطی سفید یا قرمز باید انجام شود. اگر این موارد یافت شوند یک سلسله از تکنیک‌های مختلف برای کمک به مرحله‌بندی یا طبقه‌بندی نوع سرطان وجود دارند.
آندوسکوپی، روشی که برای مشاهده مجاری گوارشی بکار می‌رود، دقیق‌ترین راه برای طبقه‌بندی و تشخیص سرطان‌های سر و گردن می‌باشد. برای بیماران مبتلا به هرگونه سرطان سر و گردن انجام آندوسکوپی توصیه می‌شود.
در صورت مشاهده هر نوع ناهنجاری در حین معاینه فیزیکی یا آندوسکوپی، بیوپسی انجام می‌شود. ارزیابی‌های رادیولوژیکی برای تعیین مرحله‌بندی استفاده می‌شوند، در حالی که در گذشته این کار به‌طور سنتی با اقداماتی مثل MRI و یا سی‌تی‌اسکن صورت می‌گرفت. مطالعات اخیر، مبین دقیق‌تر بودن “پت اسکن” نسبت به سایر روش‌ها است. این ارزیابی‌ها در ناحیه اولیه سرطان و گردن انجام می‌شوند. با این حال یافته‌های جدید نشان می‌دهند که روش‌های غیرتهاجمی جدید احتمالاً می‌توانند برای تشخیص سرطان‌های سر و گردن مورد استفاده قرار گیرند. آنالیز DNA خون یا سایر مایعات بدن، امکان تشخیص جهش‌های مربوط با سرطان یا وجود EPV یا HPV DNA که مرتبط با سرطان سر و گردن هستند را فراهم می‌کند. علاوه بر این، مطالعات مولکولی مناطق بلافصل اطراف تومور، می‌تواند به تعیین مرحله سرطان و گزینه‌های درمان کمک کند .
طبقه‌بندی
می‌توان تمام سرطان‌های سر و گردن را با استفاده از سیستم T/N/M که درجه‌ای از شدت بر اساس اندازه، محل و میزان گسترش سرطان در بدن را تعیین می‌کنند، طبقه‌بندی کرد. این سیستم با اختصاص یک شماره از I تا IV، سرطان را طبقه‌بندی می‌کند. هر نوع سرطان سر و گردن معیارهای طبقه‌بندی متفاوتی دارند.
درمان
درمان سرطان‌های سر و گردن، بسته به مکان اولیه و مرحله آن متفاوت است. از آنجا که در این مقاله تمرکز بر روی بیولوژی سرطان‌هاست و نه درمان آنها، بنابراین از ارائه راهنمایی‌های درمانی خودداری می‌شود.
مشورت با پزشک معالج برای تعیین درمان‌های اختصاصی خاص بیمار، الزامی است زیرا سایت‌های مختلف اولیه، بهتر به گزینه‌های متفاوت درمان پاسخ می‌دهند. با این حال شبکه جامع ملی سرطان (NCCN)، روش‌های درمانی زیر را برای اکثر موارد سرطان سر و گردن معرفی می‌کند:
- عمل جراحی
- پرتودرمانی
- شیمی‌درمانی
