مردمک چشم و بیماری‌های مؤثر بر آن
مردمک چشم و اندازه آن تا حدی پزشک را در جریان وضعیت سلامتی شما قرار می‌دهد و حتی ممکن است نشان‌دهنده بیماری‌هایی باشد که ازشان باخبر نیستید. مردمک چشم میزان نور ورودی به چشم‌ها را تعیین می‌کند و اندازه آن با توجه به شدت نور و دور یا نزدیک‌بودن اشیا مدام تغییر می‌کند. در این مقاله خواهید خواند که مردمک چشم چه ویژگی‌هایی دارد و چه اطلاعاتی به پزشک می‌دهد. با ما همراه باشید.
ساختار مردمک سالم
مردمک سالم سوراخی گرد و مشکی در مرکز قرنیه است که نور با عبور از آن به شبکیه (لایه حساس به نور) می‌رسد. مردمک چشم شبیه دیافراگم دوربین عمل می‌کند، یعنی برای ورود نور بیشتر گشاد و برای ورود نور کمتر تنگ می‌شود.
قرنیه بخش رنگی چشم است و ۲ نوع عضله دارد که به محرک‌های بیرونی پاسخ می‌دهند و با تنگ و گشادکردن مردمک مقدار نور دریافتی شبکیه را تنظیم می‌کنند. درواقع یک علت تنگ و گشاد شدن مردمک چشم تنظیم نور ورودی به چشم است. در نور شدید مردمک منقبض می‌شود تا نور کمتری وارد چشم شود. در تاریکی یا نور کم مردمک گشاد می‌شود تا نور بیشتری وارد شود و بهتر ببینید. همچنین برای دیدن اجسام نزدیک مردمک کمی تنگ و برای اجسام دور کمی گشاد می‌شود.
اندازه مردمک سالم با توجه به نور بین ۲ تا ۸ میلی‌متر است (مردمک تنگ‌شده بین ۲ تا ۴ میلی‌متر و مردمک گشاد بین ۴ تا ۸ میلی‌متر). هرچه جوان‌تر باشید، مردمک‌های شما در نور طبیعی بزرگ‌تر هستند. همچنین در زمان احساس ترس هم مردمک‌هایمان خیلی گشاد می‌شوند؛ به نظر می‌رسد دلیلش این است که نور بیشتری وارد چشم شود تا بتوانیم بهتر ببینیم و واکنش نشان بدهیم.
ارزیابی اندازه مردمک چشم
زمانی که پزشک مردمک چشم شما را بررسی می‌کند ابتدا دنبال آنیزوکوریا (Anisocoria) می‌گردد، یعنی تفاوت اندازه یکی از مردمک‌ها با دیگری. این اختلاف در تاریکی بیشتر نمایان می‌شود. ۲۰درصد افراد آنیزوکوریای خفیف دارند که علامت بیماری خاصی نیست. البته در موارد نادر، علت نامساوی بودن مردمک چشم می‌تواند بیماری و به‌علت مشکل در عروق خونی بزرگ گردن یا آسیب بالای ریه باشد.
همچنین پزشک اندازه و شکل مردمک را در نور زیاد و کم بررسی می‌کند و کیفیت و سرعت پاسخ مردمک چشم به نور را می‌سنجد. علاوه بر این، پزشک پاسخ مردمک چشم به اشیای نزدیک را ارزیابی می‌کند و هرگونه تفاوتی بین مردمک‌ها ثبت می‌شود.
بیماری‌های مرتبط با مردمک
غیرطبیعی‌بودن اندازه مردمک چشم گاهی اوقات به‌معنی وجود بیماری است. بعضی از این بیماری‌ها عبارت‌اند از:
- آنیزوکوریا (Anisocoria): این حالت زمانی است که یک مردمک از مردمک دیگر بزرگ‌تر باشد و تقریبا از هر ۵ نفر ۱ نفر این حالت را دارد. این مسئله ممکن است در موارد نادر نشانه مشکلی بزرگ‌تر باشد.
- کلوبوم (Coloboma): زمانی اتفاق می‌افتد که بخشی از چشم شما قبل از تولد درست شکل نگرفته باشد. کلوبوم قرنیه معمولا موجب می‌شود که مردمک بزرگ‌تر از حد معمول باشد و شکلی شبیه سوراخ کلید داشته باشد.
- فلج عصب سوم جمجمه: بیماری خطرناکی است که موجب گشادی یکی از مردمک‌ها می‌شود که به‌علت فشار روی یکی از اعصاب کنترل‌کننده حرکت چشم ایجاد می‌شود.
- تومور غده هیپوفیز: این غده چند غده دیگر تولیدکننده هورمون را کنترل می‌کند. تومور غده هیپوفیز می‌تواند مردمک را بزرگ‌تر کند.
- سندروم هورنر (Horner’s syndrome): این بیماری مردمک را تنگ می‌کند و ممکن است مادرزادی باشد، اما معمولا به‌علت فشار به اعصاب اطراف چشم ایجاد می‌شود.
- سندروم آدی (Adie syndrome): گاهی سندروم هولمز-آدی هم نامیده می‌شود که در آن یکی از مردمک‌ها بزرگ‌تر از دیگری است و به‌آرامی به نور واکنش می‌دهد. علت این مسئله معمولا ناشناخته است و گاهی بعد از جراحت یا قطع‌شدن جریان خون ایجاد می‌شود.
- ایریتیس (Iritis): این بیماری موجب تحریک و ورم اطراف مردمک می‌شود و اگر درمان نشود، می‌تواند بافت اسکاری ایجاد کند که موجب تغییر شکل مردمک شود.
- آسیب اعصاب خودمختار: عصب بینایی و اعصاب حرکتی چشم هر دو اندازه مردمک را کنترل می‌کنند. این اعصاب بعضی پیام‌ها را از سیستم اعصاب خودمختار دریافت می‌کنند. اختلال در سیستم عصبی خودمختار ممکن است موجب تغییراتی در واکنش مردمک‌ها به محرک‌ها شود. به همین دلیل اندازه مردمک‌ها می‌تواند نشانه مشکلاتی باشد که کاملا با چشم ارتباطی ندارد.
- آنوریسم مغزی: آنوریسم می‌تواند به مسیرهای عصبی در مغز فشار وارد کند و در کنار سایر علائم، موجب گشادی مردمک شود که با سردرد و تاری دید همراه است.
- سرطان ریه: سرطانی که قسمت بالایی ریه را درگیر می‌کند می‌تواند منتشر شود و روی اعصاب کنترل‌کننده مردمک چشم اثر بگذارد.
- تومور مغزی: تومور یا توده نزدیک به اعصاب اصلی مردمک می‌تواند در عملکرد مردمک مشکل ایجاد کند.
- اسکلروز چندگانه: این بیماری می‌تواند موجب آسیب به عصب بینایی شود و نوعی پاسخ غیرطبیعی مردمک به‌نام نقص مردمک آوران را ایجاد کند. در این بیماری شدت نور ورودی به چشم در مسیر بازتاب نور منتقل نمی‌شود و به‌جای اینکه مردمک در پاسخ به نور کوچک‌تر شود، بزرگ‌تر می‌شود.
- آسیب سر: جراحت سر یا ضربه مغزی می‌تواند موجب غیریکسان‌بودن مردمک شود.
- سردردهای خوشه‌ای: سردرد خوشه‌ای می‌تواند موجب تنگی مردمک در یک طرف شود.
- سکته مغزی: گاهی اوقات سکته مغزی می‌تواند موجب تغییر اندازه مردمک شود.
- سفلیس: سفلیس می‌تواند موجب مردمک آرگایل-رابرتسون شود. در این حالت، مردمک‌ها کوچک و ناهمسان می‌شوند و به نور واکنش درست نشان نمی‌دهند.
داروهای مؤثر بر مردمک چشم
بعضی از داروها و مواد مخدر می‌توانند موجب تغییر اندازه یک یا هر دو مردمک شوند، از جمله:
- آمفتامین‌ها؛
- آنتی‌کولینرژیک‌ها؛
- آنتی‌هیستامین‌ها؛
- داروهای ضدروان‌پریشی؛
- سم بوتولینوم (بوتاکس)؛
- ضداحتقان‌ها؛
- داروهای مربوط به بیماری پارکینسون؛
- داروهای پیشگیری از صرع؛
- آرام‌کننده عضله؛
- داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای؛
- مواد مخدر مثل الکل، هروئین و داروهای مسکن قوی.
ارتباط احساس و مردمک چشم
بعضی از واکنش‌های احساسی می‌توانند موجب بزرگ‌ترشدن مردمک شوند. بر اساس تحقیقات، وقتی افراد موضوع خنده‌دار یا گریه‌داری را می‌شنوند، مردمک‌هایشان بزرگ‌تر می‌شوند. همچنین با دیدن فردی که واکنش احساسی دارد هم مردمک‌هایتان بزرگ‌تر می‌شود.
مردمک چشم و جراحی لیزیک
گاهی اوقات اندازه مردمک چشم مانع از جراحی لیزیک برای اصلاح دید می‌شود. معمولا لیزیک و سایر جراحی‌های انکساری گزینه خوبی برای افرادی که مردمک چشم خیلی گشادی دارند نیست.
متخصص چشم ممکن است از دستگاهی به‌نام مردمک‌سنج مادون قرمز برای اندازه‌گیری سایز مردمک استفاده کند. این دستگاه یک دوربین بزرگ دارد که نور مادون قرمز را به چشم می‌تاباند و نور بازتابی را دریافت می‌کند. مردمک خیلی بزرگ یا مردمکی که در تاریکی خیلی بزرگ می‌شود ممکن است بعد از لیزیک احتمال ایجاد نور خیره‌کننده و هاله را بیشتر کند و بعد از جراحی بینایی دچار اختلال شود. به همین دلیل، اندازه‌گیری سایز مردمک قدمی مهم برای تصمیم‌گیری درباره لیزیک است.
سؤالات رایج درباره مردمک چشم
۱. آیا تغییر اندازه مردمک چشم را احساس می‌کنیم؟
خیر. اندازه مردمک چشم دست شما نیست و اگر مردمک‌های گشادی داشته باشید آن را احساس نمی‌کنید (هرچند بعضی افراد می‌گویند که تنگ‌شدن مردمک چشمشان را حس می‌کنند). با این حال، تغییر بینایی را متوجه می‌شوید. مثلا مردمک‌های گشاد به نور شدید مثل نور خورشید حساس‌اند و موجب تاری دید می‌شوند.
۲. اندازه مردمک چشم سالم چقدر است؟
اندازه مردمک چشم سالم با توجه به نور ۲ تا ۸ میلی‌متر است (مردمک تنگ ۲ تا ۴ میلی‌متر و مردمک گشاد ۴ تا ۸ میلی‌متر). هرچه جوان‌تر باشید، مردمک‌ها در نور طبیعی بزرگ‌تر هستند.
۳. مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر تغییر اندازه مردمک چشم کدام‌اند؟
- تغییر شدت نور؛
- بعضی بیماری‌ها و اختلالات مثل آنوریسم سردردهای خوشه‌ای و ضربه مغزی؛
- بعضی داروها و مواد مخدر؛
- واکنش‌های عاطفی.
۴. افراد سالم باید چند وقت یک بار برای بررسی چشم‌هایشان به پزشک مراجعه کنند؟
این مسئله به سن و عوامل خاص مربوط به سلامتی بستگی دارد، اما معمولا لازم است هر ۲ سال یک بار برای معاینه چشمتان به پزشک مراجعه کنید.