هایپرلکسیا در کودکان؛ چرا خواندن زودهنگام می‌تواند نگران‌کننده باشد؟

گاهی اختلال‌های مرتبط با یادگیری در کودکان خود را به شیوه‌ای بروز می‌دهند که نمی‌توان ابعاد منفی‌ و مثبتشان را به راحتی از هم جدا کرد. برای مثال، بیش‌فعالی یا اختلال حواس‌پرتی در کودکان، در عینی که می‌توانند باعث بروز مشکل‌های روحی و روانی بسیاری شوند، نویدبخش متفاوت بودن نحوه‌ی شکل‌گیری مغز کودک هم هستند. هایپرلکسیا هم یکی از همین اختلال‌ها است.

در حالت کلی، این نوع اختلال‌ها عموما با باهوش شناخته شدن کودک و سریع‌تر فرا گرفتن مباحث مختلف درسی و اجتماعی ارتباط تنگاتنگی دارند. در این میان، اختلال‌هایی هم وجود دارند که به طور ویژه به متفاوت بودن کودکان دامن می‌زنند. یکی از این اختلال‌ها، «هایپرلکسیا» است و با وجود ظاهر درخشانی که دارد، می‌تواند حاکی از بروز اختلال‌های ذهنی متعددی در کودکان باشد.

در این مقاله به بررسی این اختلال کمتر مورد بررسی قرار گرفته می‌پردازیم و ضمن معرفی آن، ارتباطش با اوتیسم، علائم و نشانه‌ها و نحوه‌ی تشخیص و درمان آن را شرح می‌دهیم. با ما همراه باشید.

«هایپرلکسیا» چیست؟

واژه‌ی «هایپرلکسیا» (Hyperlexia) از دو بخش تشکیل شده است: هایپِر به معنای فراتر و لِکسیا به معنای واژه. بنابراین، این اختلال به بروز نوعی توانایی پیشرفته در حیطه‌ی خواندن و استفاده از واژگان توسط کودکان اشاره دارد. استفاده از این واژه برای معرفی این اختلال، نخستین بار در سال ۱۹۶۷ انجام شد. به طور کلی، این اختلال با چهار ویژگی اصلی شناخته می‌شود:

1. داشتن توانایی خواندن به صورت پیشرفته در کودکی
2. فراگیری توانایی خواندن از سن خیلی پایین بدون نیاز به آموزش
3. علاقه‌مندی شدید به کلمه‌ها و کتاب‌ها
4. داشتن حداقل یک اختلال عصبی-تکوینی

قدیمی‌ترین تحقیق‌های صورت گرفته در زمینه‌ی هایپرلکسیا در دهه‌ی ۶۰ میلادی نشان می‌دهند که این اصطلاح در ابتدا فقط برای توصیف کودکانی که توانایی بسیار قابل‌توجهی در خواندن داشتند و در کنارش از اختلال‌های عصبی-تکوینی رنج می‌بردند استفاده می‌شده است. به عبارتی، هایپرلکسیا ریشه در عدم هماهنگی میان توانایی‌های شناختی مغز و توانایی خواندن ابراز شده توسط کودکان دارد؛ به گونه‌ای که توانایی خواندن به شدت از مرزهای توانایی شناختی مغز کودک فراتر می‌رود.

این بدین معنا است که کودکان مبتلا به هایپرلکسیا، اغلب خواندن را بدون نیاز به آموزش ویژه از طرف بزرگ‌ترها فرا می‌گیرند و توانایی بسیار بالاتری نسبت به هم‌سن و سالان خود در این حیطه به نمایش می‌گذارند. با این وجود، به دلیل سن بسیار پایینی که دارند، از درک آنچه می‌خوانند عاجز می‌مانند. شکستن کدهای نهان در کلمه‌ها برای این کودکان بسیار ساده است، اما درکی از آنچه می‌خوانند ندارند و این موضوع گهگاه آن‌ها را به شدت کلافه و عصبانی می‌کند.

ارتباط موجود میان هایپرلکسیا و اوتیسم

همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، یکی از چهار خصوصیت اصلی هایپرلکسیا، داشتن نوعی اختلال عصبی-تکوینی است. از ۵۰ سال پیش که اصطلاح هایپرلکسیا وارد گفتمان مطالعه‌های علوم یادگیری شده تا به حال، اوتیسم به عنوان یکی از مرتبط‌ترین اختلال‌های عصبی-تکوینی با آن شناخته شده است. اینکه بروز مشکل‌های شناختی ناشی از اوتیسم با فراگیری بسیار سریع و پیشرفته‌ی توانایی خواندن در کودکی چه ارتباطی دارد، هنوز در دست بررسی است.

در حالت کلی، کودکان مبتلا به اوتیسم عموما توانایی خواندن پیشرفته‌تری نسبت به سایر هم‌سن و سالان خود نشان می‌دهند و مانند کودکان مبتلا به هایپرلکسیا، درک چندانی از آنچه که می‌خوانند ندارند. یافته‌های علمی تحقیق‌های صورت گرفته در زمینه‌ی ارتباط هایپرلکسیا با اوتیسم نتایج بسیار جالبی را به دنبال داشتند. بر اساس این یافته‌ها، بروز هایپرلکسیا در ۸۴ درصد مواقع با مبتلا بودن به اوتیسم رابطه‌ی مستقیم دارد، اما فقط ۶ تا ۱۴ درصد کودکان مبتلا به اوتیسم به هایپرلکسیا دچار می‌شوند. از این رو، محققان معتقدند که هایپرلکسیا می‌تواند ارتباط بسیار تنگاتنگی با سایر اختلال‌های عصبی-تکوینی هم داشته باشد.

علائم و نشانه‌های بروز هایپرلکسیا در کودکان

نخستین و مهم‌ترین نشانه‌ی بروز هایپرلکسیا، پیشرفت سریع و قابل‌توجه در زمینه‌ی خواندن و استفاده‌ی صحیح از کلمه‌ها است. نشانه‌ی بارز دیگر، ابراز علاقه‌ی بیش از حد طبیعی به کلمه‌ها، متن‌های چاپ شده و حتی اعداد زوج است. بسیاری از کودکان مبتلا به هایپرلکسیا، میزان توجهی که سایر کودکان به اسباب‌بازی‌ها و بازی با گروه هم‌سالان خود دارند را به کلمه‌ها و تلاش برای درک آن‌ها معطوف می‌کنند. این علاقه به کلمه‌ها ممکن است حتی پیش از فراگیری صدای آن‌ها بروز پیدا کند.

به علاوه، بررسی اسکن‌های صورت گرفته روی مغز کودکان مبتلا به هایپرلکسیا نشان داده که میزان پیچیدگی و فعالیت بخشی از مغز که مسؤولیت پردازش تصاویر را بر عهده دارد در این کودکان بیشتر است. معمولا به محض اینکه این کودکان شروع به خواندن و پردازش کلمه‌ها می‌کنند، با پرسش‌های فراوان بزرگ‌ترها و تمایل به برقراری ارتباط مواجه می‌شوند. آن‌ها در این شرایط معمولا از پاسخ دادن بازمی‌مانند چون توانایی زبانی کافی برای گفتگو کردن را ندارند.

محققان معتقدند که ساختار قابل‌پیش‌بینی الفبا در زبان‌های مختلف این کودکان را به فراگیری کلمه‌ها و توجه به نحوه‌ی خواندن آن‌ها تشویق می‌کند. از دیدگاه کودکان، خواندن نوعی رفتار تکراری است که نیاز چندانی به درک محتوا‌ی خوانده شده در آن احساس نمی‌شود. کودکان مبتلا به هایپرلکسیا معمولا در مواجهه با تصاویر و مناظر هم رفتاری مشابه بروز می‌دهند.

در ادامه، لیستی از علائم کلی هایپرلکسیا در کودکان آورده شده است. به خاطر داشته باشید که هر کودک هایپرلکسیک لزوما تمام این علائم را بروز نمی‌دهد.

• ابراز توانایی زودهنگام خواندن به گونه‌ای که توسط سایر هم‌سالان ممکن نیست.
• ابراز استعداد خارق‌العاده در بعضی زمینه‌ها و ابراز ضعف شدید در بعضی دیگر
• دشواری در درک گفتاری
• دشواری در برقراری ارتباط‌های اجتماعی و برقراری روابط دوستی با هم‌سالان
• داشتن توانایی‌های اجتماعی ضعیف
• بیش از حد مضطرب شدن در حضور افراد جدید
• ابراز ترس‌های عجیب و نامتعارف
• وسواس شدید روی بعضی واژه‌ها یا اعداد
• تکرار حرف‌های دیگران به محض گفته شدن
• حفظ کردن کلمه‌ها، اصطلاح‌ها و جمله‌ها فارغ از درک معنی آن‌ها
• نیاز مبرم به حفظ روتین‌ها، مقاومت شدید در برابر تغییر
• طی کردن روند عادی تکامل تا ۲۴-۱۸ ماهگی و سپس دچار پسرفت شدن
• گوش سپردن به آنچه دلخواه‌شان است؛ تظاهر به ناشنوا بودن
• قوه‌ی شنیداری و بصری بسیار قوی
• خودتحریکی (تکان دادن شدید دست‌ها و پاها، بالا و پایین پریدن مداوم، دست زدن)
• ضعف در درک مفاهیم انتزاعی
• ابراز حساسیت شدید در حس‌های شنیداری و لامسه
• دشواری در پاسخ دادن به سؤال‌هایی که با «چه چیزی؟ کجا؟ چه کسی؟ چرا؟ چگونه» شروع می‌شوند.

تشخیص هایپرلکسیا در کودکان

هایپرلکسیا معمولا از سنین بسیار کم، حتی در ۱ تا ۲ سالگی، قابل تشخیص است. در واقع، بسیاری از کودکان مبتلا به هایپرلکسیا از ۲ تا ۴ سالگی توانایی خواندن بسیار پیشرفته‌ای را بروز می‌دهند. علاقه‌ی شدید کودکان به کلمه‌ها عموما از ۱۸ ماهگی خود را نشان می‌دهد. در این برهه، کودکان به جای توجه به رنگ‌های جذاب موجود در کتاب‌ها به کلمه‌های نوشته شده در آن‌ها توجه می‌کنند و سعی می‌کنند کلمه‌ها را به شیوه‌ی مخصوص به خودشان دستکاری و تلفظ کنند. در صورت مشاهده‌ی چنین امیالی در کودکان نوپا، باید سریعا آن‌ها را با یک متخصص اعصاب و روان کودکان در جریان گذاشت.

متخصص ممکن است توانایی خواندن کودکان را مورد ارزیابی دقیق قرار دهد. معمولا متخصص علاقه‌ی کودک به سایر سرگرمی‌ها، از قبیل بازی کردن با سایر کودکان یا والدین، را می‌سنجد تا بتواند در رابطه با ابتلا یا عدم ابتلای کودک به هایپرلکسیا تصمیم‌ بگیرد. به خاطر داشته باشید که کودکان مبتلا به هایپرلکسیا معمولا درک عمیق‌تری از پیچیدگی‌های زندگی اجتماعی دارند و کدها و رمزهای نهان در گفته‌ها و رفتارهای روزمره را به مراتب بهتر از هم‌سالان خود متوجه می‌شوند. مشاهده‌ی این رفتارها را هم باید به اطلاع متخصص رساند.

هنوز آزمایش دقیقی برای تشخیص هایپرلکسیا در کودکان موجود نیست، اما متخصصان معمولا با برقراری مکالمه‌های مختلف با کودکان می‌توانند از ابتلا یا عدم ابتلا آگاه شوند. گاهی تشخیص هایپرلکسیا در کودک به خاطر جذابیتی که در ظاهر برای معلمان یا والدین دارد به تعویق میفتد. در چنین شرایطی، کودک مجبور می‌شود با مشکل‌های آزاردهنده‌ای در رابطه با درک آنچه می‌خواند دست و پنجه نرم کند. اگر متوجه بروز هایپرلکسیا در کودک خود شدید، پس از در جریان گذاشتن متخصص، سعی کنید از او بخواهید آنچه از متن درک کرده است را برایتان بازگو کند.

نکته‌ی مهمی که باید در خاطر داشته باشید این است که کودکان تظاهرکنندگان بسیار ماهری هستند و می‌توانند به راحتی آنچه را که نمی‌خواهند بروز دهند از بقیه مخفی نگه دارند. والدین، به علت زمان بیشتری که با کودک می‌گذرانند، زودتر از پزشک یا معلم متوجه این موضوع می‌شوند. به خاطر داشته باشید که بروز هایپرلکسیا اغلب نشان از بروز اختلال‌های یادگیری یا نوعی اختلال عصبی-تکوینی دارد و به هیچ وجه نباید نادیده گرفته شود.

نکته‌ی قابل توجه دیگر این است که هایپرلکسیا به صورت مستقل در راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM) تعریف نشده است و زیرمجموعه‌ی اوتیسم محسوب می‌شود. بنابراین، اگر کودکتان به اوتیسم مبتلا است، حتما ارزیابی‌های دقیق‌تر برای بررسی احتمال ابتلا به هایپرلکسیا را در دستور کار خود قرار دهید. رفتارهای کودکان را از سنین پایین با دقت زیر نظر داشته باشید تا در صورت وقوع این اختلال، بتوانید هر چه سریع‌تر مشکل‌های مرتبط با درک و یادگیری را حل کنید.

درمان

با وجود اینکه خواندن صحیح و دقیق مهارتی اساسی برای پیشرفت در زمینه‌ی تحصیلی محسوب می‌شود، به هیچ وجه نباید جدا از قدرت درک محتوای خوانده شده در نظر گرفته شود. کودکان باید توانایی خواندن را به همراه توانایی ادراک گسترش دهند تا به دانش‌آموزانی موفق تبدیل شوند. اگر درک مفاهیم به درستی صورت نگیرد، گسترش توانایی سخن گفتن و نوشتن با مشکل‌های جدی مواجه خواهد شد.

به همین دلیل، کودکان مبتلا به هایپرلکسیا باید به صورت همزمان و مداوم زیر نظر گفتاردرمانگر و متخصص اعصاب و روان قرار بگیرند تا درمان درگیری‌های ذهنی و مرتبط با یادگیری آن‌ها هماهنگ باشد. آنچه در رابطه با درمان این اختلال اهمیت دارد، توجه به این واقعیت است که هیچ درمان قطعی برای هایپرلکسیا وجود ندارد. بهترین کاری که می‌توان برای کودکان مبتلا کرد، همراهی آن‌ها به گونه‌ای است که بتوانند از نهایت ظرفیت‌شان برای یادگیری و پیشرفت استفاده کنند.

در همین راستا، کسب آگاهی از اهمیت بسیار نقاط قوت و ضعف کودکان مبتلا بسیار مهم است. در بسیاری از مواقع، والدین می‌توانند با استفاده از نقاط قوت، نقاط ضعف را کمرنگ‌تر کنند و اعتمادبه‌نفس کودک را افزایش دهند. یکی از مؤثرترین راهکارها برای افزایش میزان درک کودکان از آنچه می‌خوانند و می‌بینند، برقراری مکالمه‌های متنوع با سطوح متفاوتی از پیچیدگی با آن‌ها است.

به علاوه، والدین باید از حساسیت‌های کودکان آگاه باشند و بدانند تحریک کودکان برای واکنش نشان دادن به این حساسیت‌ها کاری از پیش نمی‌برد و فقط کودک را منزوی می‌کند. فراموش نکنید که گفتاردرمانی باید بخشی جدانشدنی از روند درمان کودک باشد. اگر همه چیز به این منوال پیش رود، روند رشد کودک تا جای ممکن عادی طی می‌شود و آسیب‌های ناشی از هایپرلکسیا در بزرگسالی بسیار کم‌تر خواهند شد.

توصیه‌هایی برای کنار آمدن با هایپرلکسیا

اگر کودک شما علائمی از هایپرلکسیا دارد، برقراری ارتباط با تیمی از متخصصان اعصاب و روان و گفتاردرمانی برای تقویت توانایی درک ضروری است. هر چه تشخیص علائم زودتر صورت گیرد، ارتقای مهارت درک آسان‌تر می‌شود. به خاطر داشته باشید که هایپرلکسیا ارتباط بسیار نزدیکی با اوتیسم دارد و به همین دلیل، کودکان مبتلا نیازهای ویژه‌ای دارند. سعی کنید کودکان را با سؤال‌های بی‌مورد خسته نکنید، زیرا بار تجزیه و تحلیل کلمه‌ها در حالت عادی هم برایشان طاقت‌فرسا است.

نکته‌ی مهم دیگر پیدا کردن شیوه‌ای برای آرام کردن ذهن کودکان مبتلا است. سعی کنید با برقراری ارتباط مؤثر با کودک، از علایقش مطلع شوید و راهکاری برای تخلیه‌ی انرژی او پیدا کنید. در این میان، از سلامت جسم و روح خود غافل نشوید. به خاطر داشته باشید که در وهله‌ی اول، داشتن روابط خانوادگی آرام و صمیمی مهم‌ترین نقش را در برقراری و حفظ آرامش ایفا می‌کند.

حرف آخر

داشتن یک کودک هایپرلکسیک ممکن است اغلب شما را در شرایطی قرار دهد که ایفای نقش به عنوان یک متخصص را به ایفای نقش به عنوان یک والد ترجیح دهید. فراموش نکنید که کودکان هایپرلکسیک نیازهای ویژه‌ای دارند که در وهله‌ای اول با اهمیت دادن به احساس‌ها و مشکل‌هایشان برآورده می‌شوند. سعی کنید شرایط را برای رشد طبیعی کودک فراهم کنید و به خودتان یا او فشار بی‌مورد وارد نکنید.

به خاطر داشته باشید همه‌ی کودکانی که توانایی خواندن را از سن بسیار پایین فرامی‌گیرند هایپرلکسیک نیستند. گاهی هوش سرشار کودک عامل فراگیری این توانایی در سن پایین است. تشخیص منحصربه‌فرد بودن توانایی‌های ذهنی کودک از هایپرلکسیک بودن باید توسط پزشک متخصص صورت بگیرد. بنابراین، از تجویزهای خانگی خودداری کنید.