مهار خطر در آزمایشگاه
در اغلب آزمایشگاه‌ها احتمال بروز حوادث و سوانح بسیار محتمل است. به همین دلیل ایمن بودن یک آزمایشگاه از اهمیت بالایی برخوردار است. با وجود اینکه امروزه به واسطه‌ی پیشرفت دانش و تکنولوژی و افزایش آگاهی پرسنل آزمایشگاهی نسبت به خطرت موجود، اکثر آزمایشگاه‌ها مکانی امن محسوب می‌شوند، اما لازم است برای حفظ این امنیت، استراتژی‌‌هایی در نظر گرفته شود.
این استراتژی‌ها را به عنوان مهار خطر در آزمایشگاه [۱] می‌شناسند. اما مهار خطر در آزمایشگاه به چه معنی است، چقدر اهمیت دارد و آزمایشگاه‌ها چگونه می‌توانند به این استراتژی دست یابند؟
این‌ها موضوعاتی هستند که در این مطلب قصد داریم به بررسی آن‌ها بپردازیم. پس در ادامه با ما همراه باشید.
مهار خطر در آزمایشگاه به چه معنا است و شامل چه موادی می‌شود؟
مهار خطر را می‌توان یک چتر واژه (umbrella term) محسوب کرد به این معنا که طیف وسیعی از مفاهیم متعلق به یک دسته مشترک را پوشش می‌دهد. صطلاح مهار خطر در آزمایشگاه در واقع به کار کردن صحیح با هرگونه ماده خطرناک و دفع مسئولانه این مواد اشاره دارد. خطرات آزمایشگاهی طیف وسیعی دارند. به طور مثال از یک شیشه مواد شیمیایی خورنده مانند اسید سولفوریک یا هیدروژن پراکسید گرفته تا نمونه‌ای از ویروس بسیار عفونی مانند SARS-CoV-2 یا ابولا. استراتژی‌های مهار خطر نه تنها چگونگی کار با مواد آلوده در آزمایشگاه را در بر می‌گیرد، بلکه نحوه دفع یا تخریب آن‌ها را نیز تعیین می‌کند.
اما این مواد خطرناکی که مشمول استراتژی مهار خطر هستند، چگونه مشخص می‌شوند؟
تعاریف مواد خطرناک می‌تواند گسترده باشد و اغلب بین کشورها، ایالت‌ها و سازمان‌های مختلف، متفاوت است. اما سازمان‌هایی مانند سازمان ایمنی و بهداشت شغلی (OSHA) ، آژانس حفاظت از محیط زیست (EPA) و مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) به طور معمول این مواد خطرآفرین را مشخص می‌کنند. به‌طور کلی می‌توان گفت که اگر برگه‌ی اطلاعات ایمنی (SDS) صادر شده برای یک ماده به این موضوع اشاره کند که آن تهدیدی برای سلامتی انسان‌ها یا محیط زیست باشد، این ماده خطرناک تلقی شده و مشمول پروتکل‌های سختگیرانه مهار می‌گردد.
آزمایشگاه‌ها برای مهار خطر چه کاری باید انجام دهند؟
۱. رعایت مقررات ملی و بین المللی: همانطور که گفته شد سازمان‌هایی مانند OSHA و CDC دستورالعمل‌هایی را برای کار با مواد خطرناک تعیین کرده‌اند که توصیه می‌شود کادر آزمایشگاه از آن‌ها تبعیت کنند.
۲. تدوین دستورالعمل‌های خاص آزمایشگاهی: علاوه بر رعایت مقررات ملی و بین‌المللی، اکثر آزمایشگاه‌ها دستورالعمل و پروتکل‌های خاص خود را برای کمک به مهار خطر در آزمایشگاه دارند. به عنوان مثال، بخش ایمنی و بهداشت در دانشگاه ادینبورگ (University of Edinburgh) یک راهنمای روشن و مختصر برای پوشش مواد خطرناک تهیه کرده است. در نیوزیلند، دانشگاه اوکلند (University of Auckland) دارای دستورالعمل‌هایی در مورد مدیریت ریسک بیولوژیکی و استانداردهای مهار است. این دستورالعمل‌ها نقش مهمی در ایمن نگه داشتن پرسنل آزمایشگاه و جلوگیری از آلودگی نمونه‌ها و انتشار عوامل بیماری‌زا به جامعه دارند.
۳. استفاده از تجهیزات مهار خطر: یکی از موثرترین روش‌ها برای مهار خطر در آزمایشگاه‌ها، کابینت‌های ایمنی زیستی [۲] (BSC) هستند. این کابینت‌ها با توجه به اصول ایمنی زیستی ساخته شده‌اند و به منظور کنترل ایمن عوامل عفونی و مواد آلوده به عوامل بیماری‌زا، فضای کاری محصور و تهویه شده را برای محققان فراهم می‌کنند. کابینت‌های ایمنی زیستی نه تنها از پرسنل تحقیقاتی در برابر خطرات محافظت می‌كنند، بلكه باعث می‌شوند كه عوامل بیماری‌زا نمونه‌های دیگر را آلوده نکرده یا به بیرون از آزمایشگاه رها نشوند.
۴. مدیریت نمونه‌های عفونی: نمونه‌های عفونی و ویروس‌ها، به‌ویژه آن‌هایی که دارای عدد نرخ توليد مثل (R0) بالا هستند، خطر عمده‌ای برای پرسنل آزمایشگاه محسوب می‌شوند. هنگام کار با این نوع عوامل بیماری‌زا، پرسنل باید از پروتکل‌های ایمنی و بهداشتی که اغلب توسط سازمان‌های دولتی اعمال می‌شود، پیروی کنند. به‌عنوان مثال ، در ایالات متحده تمام آزمایشگاه‌هایی که با نمونه‌های اصلی ویروس کرونا کار می‌کنند باید دارای گواهینامه Biosafety Level 3 بوده و به سیستم‌های خاص جریان هوا مجهز باشند.
۵. مشخص کردن نمونه‌های شیمیایی خورنده: اسید کلریدریک، هیدروکسید سدیم، ایمیدازول و برم همگی مواد شیمیایی بسیار خورنده‌ای هستند که در صورت تماس با پوست یا چشم می‌توانند باعث بروز آسیب جدی شوند. برای به حداقل رساندن خطرات مرتبط با مواد شیمیایی خورنده، آزمایشگاه‌ها ملزم هستند تا این مواد را به طور صحیح برچسب‌گذاری کرده و آن‌‌هارا به‌گونه‌ای صحیح ذخیره و نگهداری کنند. همچنین کارکنان آزمایشگاه نیز باید هنگام استفاده از مواد شیمیایی خورنده از تجهیزات حفاظت فردی مناسب از جمله دستکش و عینک ایمنی استفاده کنند.
۶. مدیریت مواد قابل اشتعال: موادی مانند متانول، اتانول، استون و هگزان اگرچه کاربرد زیادی در آزمایشگاه‌ها دارند اما بسیار قابل اشتعال هستند و حین کار با آن‌ها باید بسیار احتیاط کرد. استفاده از شعله‌های آتش در آزمایشگاه‌ها همیشه باید به‌دقت کنترل شود، خصوصاً در حضور حلال‌های قابل اشتعال. علاوه بر مواد قابل اشتعال، پرسنل آزمایشگاهی نباید از مواد پیروفوریک[۱] نیز غافل شوند. مواد پیروفوریک در صورت قرار گرفتن در معرض اکسیژن می‌توانند خود به خود مشتعل شوند و نیازی به شعله ندارند. فلزات قلیایی، فسفر سفید و لیتیم آلومینیوم هیدرید از این دسته مواد هستند. توصیه می‌شود برای مهار خطر در آزمایشگاه حین کار با چنین موادی بسیار احتیاط کنید.
۷. دفع صحیح ضایعات آزمایشگاهی: تمام آزمایشگاه‌هایی که با مواد خطرناک کار می‌کنند، باید دستورالعمل‌های قوی و مصوب ملی یا بین المللی را برای دفع صحیحی این مواد رعایت نمایند. توجه داشته باشید که مواد شیمیایی و مواد زائد هرگز نباید در فاضلاب ریخته شوند. با دفع صحیح ضایعات آزمایشگاهی نه تنها خطرات در داخل آزمایشگاه کاهش می‌یابد، بلکه هنگام خروج زباله‌ها از آزمایشگاه و دفع آن‌ها نیز از خطر بروز آلودگی کاسته می‌شود.
۸. بررسی و سرویس منظم تجهیزات: شاید عجیب به نظر برسد. اما سرویس و تعمیر تحهیزات آزمایشگاهی نیز یکی از روش‌های مهم برای مهار خطر در آزمایشگاه است. کلیه تجهیزات آزمایشگاهی باید مرتباً مورد بازرسی و آزمایش قرار گیرند. بهتر است به توصیه‌های سازنده پایبند باشید و تجهیزات خود را طبق این توصیه‌ها سرویس کنید. این کار علاوه‌بر مهار خطر در آزمایشگاه، باعث بهبود عملکرد تجهیزات نیز شده و از هزینه‌های گزاف تعویض تجهیز جلوگیری خواهد کرد.
نقش پرسنل آزمایشگاهی در مهار خطر چیست؟
مهار خطر در آزمایشگاه، علاوه بر مسئولین آزمایشگاه، بر عهده‌ی پرسنل و کارکنان نیز هست. در واقع این پرسنل هستند که باید با رعایت دستورالعمل‌ها تا حد امکان خطر را از خود دور نمایند. در ادامه به بررسی مواردی خواهیم پرداخت که هریک از کارکنان آزمایشگاهی ملزم به رعایت آن هستند.
۱. بدیهی است که پرسنل آزمایشگاهی باید از تماس هرگونه مواد موجود در آزمایشگاه با پوست و چشم خود جلوگیری کنند. به همین دلیل تمام کارکنان، هر چند با تجربه، ملزم به استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (مانند دستکش، شیلد صورت و عینک محافظ) در آزمایشگاه هستند. قرار گرفتن در معرض کمترین مقدار موادی مانند استونیتریل، کلروفرم، دی متیل سولفوکسید و فرمالدئید می‌تواند بسیار خطرناک یا در بدترین حالت، کشنده باشد.
۲. پرسنل اغلب با مواد شیمیایی با سمیت ناشناخته روبرو می‌شوند. حتی اگر این مواد بی‌ضرر به نظر برسند، باید همیشه آن‌ها را بسیار سمی تلقی کرد تا از آسیب تصادفی جلوگیری شود. به همین ترتیب، هرگونه مواد شیمیایی ناشناخته در آزمایشگاه باید خطرناک تلقی شده و حین کار با آن احتیاط شود.
۳. گرچه ممکن است میان وعده در حین کار وسوسه انگیزبه نظر برسد، اما تحت هیچ شرایطی، نباید در محیط آزمایشگاهی غذا خورد. کارمندان باید همیشه به یک فضای امن هدایت شوند که بتوانند دور از مواد شیمیایی غذا و نوشیدنی بخورند. تجهیزات، روپوش آزمایشگاهی یا دستکشِ پوشیده شده، به هیچ وجه نباید در اتاقی که مواد غذایی و نوشیدنی مصرف می‌شود، وجود داشته باشد.
۴. به دلیل ماهیت بسیار سمی اغلب مواد شیمیایی، برای تعیین یک ماده هرگز نباید ظرف را بو کرد. در عوض، تنها به برچسب‌های درج شده روی ظرف حاوی ماده اعتماد کنید. به عنوان مثال، بوییدن مایع حاوی سیانید به نام تابون می‌تواند باعث مهار عوامل عصبی در آنزیم استیل کولین استراز شده و عوارضی مانند اشک چشم، آب ریزش بینی، تعریق، استفراغ و اسهال را به دنبال داشته باشد. در موارد جدی ، تابون می‌تواند عملکرد تنفسی را تحت تاثیر قرار داده و منجر به مرگ شود.
۵. موهای بلند باید کاملا پوشیده شود و پرسنل باید از پوشیدن جواهرات آویز و لباس گشاد بپرهیزند.
۶. هنگام کار با مواد شیمیایی سمی و خورنده، هرگز نباید از لنز چشم استفاده شود، حتی اگر از عینک ایمنی استفاده می‌کنید. مایعات خورنده می‌توانند پیش از اینکه به چشم شما آسیب بزنند، سبب آسیب دیدن لنز شده و عواقب جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته باشند. توصیه می‌شود از عینک طبی استفاده کرده و روی آن عینک محافظ بپوشید.
۷. در محیط آزمایشگاهی حتما باید از کفش های جلو بسته استفاده شود. در حالت ایده‌آل، کفش باید ضد آب باشد و از مواد بادوام ساخته شود. همچنین توصیه می‌شود کارکنان حین کار با مواد قابل اشتعال از لباسی استفاده کنند که از الیاف طبیعی است.
۸. هرگونه حادثه یا سانحه‌ای که در آزمایشگاه رخ می‌دهد باید ثبت شود. انتشار مواد بالقوه خطرناک باید گزارش گردد. گزارش ها باید صرف نظر از کوچک بودن حادثه ثبت شوند زیرا ممکن است عواقب آن تا چند روز گریبان‌گیر پرسنل باشد.
سخن پایانی
مبحث مهار خطر در آزمایشگاه یکی از نکات مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. گاهی اوقات ممکن است پرسنل و کارکنان آزمایشگاه خطرات موجود در این مکان را نادیده گرفته و کم اهمیت تلقی کنند. اما حتی کوچکترین حادثه در یک آزمایشگاه، مانند ریختن یک قطره از مواد شیمیایی روی پوست، می‌تواند عواقبی بسیار جبرانناپذیر را به دنبال داشته باشد. ما در این مقاله سعی کردیم تا با مرور خطرات موجود در آزمایشگاه و توصیه‌هایی برای ایمنی، در جلوگیری از بروز سوانح و حوادث شغلی ناشی از کار در آزمایشگاه سهیم باشیم.