سندرم پای بی‌قرار؛ علائم، دلایل، تشخیص، داروها و درمان‌های خانگی
سندرم پای بی‌قرار (RSL)، یک اختلال عصبی است که به آن عنوان بیماری «ویلیس-اکبوم» (Willis-Ekbom) هم گفته می‌شود. RSL باعث ایجاد احساسات ناخوشایند در پاها می‌شود، به طوریکه فرد مبتلا تمایل شدیدی به حرکت دادن آن‌ها پیدا می‌کند. در بیشتر موارد، این احساسات ناخوشایند در زمان خوابیدن اتفاق می‌افتند.
اختلال خواب، جدی‌ترین نگرانی برای افراد مبتلا به RLS است که باعث خواب‌آلودگی و خستگی در طول روز می‌شود. در صورتی که RLS و کم‌خوابی ناشی از آن درمان نشود، شما در معرض ابتلا به مشکلات زیادی از جمله افسردگی قرار می‌گیرید. RLS در هر سنی می‌تواند رخ دهد، اما معمولاً شدت آن در میانسالی یا سنین بعد از آن بیشتر است. زنان دو برابر بیشتر از مردان به این سندرم مبتلا می‌شود.
حداقل ۸۰ درصد مبتلایان به RLS به یک مشکل مرتبط به نام «حرکت دوره‌ای اندام در حین خواب» (PLMS) مبتلا هستند. PLMS باعث انقباض یا تکان دادن پاها در هنگام خواب می‌شود که می‌تواند هر ۱۵ تا ۴۰ ثانیه یکبار اتفاق بیفتد و کل شب ادامه یابد. PLMS به کم‌خوابی منجر می‌شود.
سندرم پای بی‌قرار یک مشکل مادام‌العمر و بدون درمان است، اما داروها می‌توانند به کنترل علائم آن کمک کنند.
علائم سندرم پای بی‌قرار
بارزترین علامت RLS میل شدید به حرکت دادن پاها است که به‌ویژه زمانی که یک جا نشسته‌اید یا در رختخواب دراز کشیده‌اید، ایجاد می‌شود. همچنین ممکن است در پاهای خود احساسات غیرعادی مانند سوزن سوزن شدن، خزیدن حشره یا کشش را احساس کنید. معمولاً حرکت دادن پاها به رفع این احساسات ناخوشایند کمک می‌کند.
اگر RLS خفیف باشد، ممکن است علائم آن هر شب رخ ندهد. همچنین احتمال دارد که این حرکات را به بی‌قراری، عصبی بودن یا استرس نسبت دهید. اما RLS شدید را نمی‌توان نادیده گرفت. چراکه می‌تواند ساده‌ترین فعالیت‌ها مانند رفتن به سینما یا سفر طولانی با هواپیما را با مشکل روبرو کند.
افراد مبتلا به RLS احتمالاً در خوابیدن مشکل دارند. چون علائم در شب بدتر می‌شوند. معمولاً علائم RLS هر دو طرف بدن را تحت تأثیر قرار میدهند، اما بعضی از افراد آن‌ها را فقط در یک سمت بدن احساس می‌کنند. RLS می‌تواند سایر قسمت‌های بدن از جمله بازوها و سر را هم درگیر کند. در بیشتر افراد مبتلا به RLS، علائم با افزایش سن بدتر می‌شوند.
غالباً مبتلایان به RLS از حرکت دادن عضو درگیر به عنوان راهی برای تسکین علائم استفاده می‌کنند. این حرکات به صورت قدم زدن روی زمین یا چرخیدن در رختخواب انجام می‌شود. اگر در کنار همسرتان می‌خوابید، ممکن است باعث مختل شدن خواب او شوید.
دلایل سندرم پای بی‌قرار
بیشتر اوقات، علت RLS نامشخص است. ممکن است یک استعداد ژنتیکی یا یک محرک محیطی در بروز آن نقش داشته باشد. پنج نوع ژن مرتبط با RLS وجود دارد و بیش از ۴۰ درصد مبتلایان به RLS دارای سابقه‌ی خانوادگی این مشکل هستند. در این شرایط معمولاً علائم قبل از ۴۰ سالگی شروع می‌شوند.
ممکن است حتی زمانی که آزمایش خون نشان‌دهنده‌ی طبیعی بودن میزان آهن بدن است، بین RLS و سطوح پایین آهن در مغز ارتباط وجود داشته باشد. RLS می‌تواند با اختلال در مسیرهای دوپامین در مغز مرتبط باشد. بین بیماری پارکینسون و دوپامین هم ارتباط وجود دارد. این ارتباط می‌تواند علت بروز RLS را در بسیاری از بیماران مبتلا به پارکینسون توضیح دهد. از بعضی داروها می‌توان برای کنترل علائم هر دو بیماری استفاده کرد.
این احتمال وجود دارد که بعضی از مواد مانند کافئین یا الکل باعث تحریک یا تشدید علائم RLS شوند. داروهایی که برای درمان آلرژی، حالت تهوع، افسردگی و روان‌پریشی استفاده می‌شوند هم می‌توانند به بروز RLS منجر شوند. ممکن است RLS به یک بیماری دیگر مانند نوروپاتی (آسیب اعصاب)، دیابت یا نارسایی کلیه مرتبط باشد. در این صورت، درمان بیماری اصلی می‌تواند مشکلات RLS را هم حل کند.
عوامل خطر سندرم پای بی‌قرار
به نظر می‌رسد که بعضی عوامل احتمال ابتلا به RLS را افزایش میدهند. اما دقیقاً مشخص نیست که آیا واقعاً باعث ایجاد RLS می‌شوند یا خیر. از این عوامل خطر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- جنسیت: زنان دو برابر مردان به RLS مبتلا می‌شوند.
- سن: اگرچه در هر سنی احتمال وقوع این مشکل وجود دارد، اما RLS بعد از میانسالی شایع‌تر و شدیدتر است.
- سابقه‌ی خانوادگی: اگر سایر اعضای خانواده‌ی شما به RLS مبتلا باشند، احتمال ابتلای شما به آن افزایش می‌یابد.
- بارداری: بعضی از زنان در طول بارداری، به‌ویژه در سه ماهه‌ی آخر، دچار RLS می‌شوند. معمولاً این مشکل ظرف چند هفته پس از زایمان برطرف می‌شود.
- بیماری‌های مزمن: بیماری‌هایی مانند نوروپاتی محیطی، دیابت و نارسایی کلیه ممکن است به RLS منجر شوند. غالباً درمان این بیماری‌ها باعث برطرف شدن علائم RLS می‌شود.
- داروها: داروهای ضدتهوع، ضدروان‌پریشی، ضدافسردگی و آنتی هیستامین‌ها باعث تحریک یا تشدید علائم RLS می‌شوند.
ابتلا به RLS می‌تواند روی سلامت عمومی و کیفیت زندگی شما تأثیر بگذارد. RLS و محرومیت از خواب احتمال بروز مشکلات زیر را افزایش میدهند:
- بیماری قلبی
- سکته‌ی مغزی
- دیابت
- بیماری کلیوی
- افسردگی
- مرگ زودهنگام
تشخیص سندرم پای بی‌قرار
هیچ آزمایشی وجود ندارد که بتواند ابتلا به RLS را تأیید یا رد کند. پزشک بر اساس توصیف شما از علائم می‌تواند این سندرم را تشخیص دهد. برای تأیید تشخیص باید تمام موارد زیر وجود داشته باشد:
- میل شدید به حرکت دادن عضو درگیر که معمولاً با احساسات عجیب و غریب همراه است
- بدتر شدن علائم در شب و کاهش یا برطرف شدن آن‌ها در اوایل روز
- بروز علائم حسی در هنگام استراحت کردن یا خوابیدن
- کاهش علائم حسی هنگام حرکت کردن
حتی اگر همه‌ی علائم فوق وجود داشته باشد، احتمالاً همچنان به معاینه‌ی بدنی نیاز دارید. حتماً درباره‌ی هرگونه دارو یا مکملی که مصرف می کنید، اطلاعات کافی در اختیار پزشک قرار دهید. همچنین او را از بیماری‌های مزمن خود مطلع کنید. با استفاده از آزمایش خون می‌توان میزان آهن و سایر کمبودها یا ناهنجاری‌ها را بررسی کرد. ممکن است تشخیص RLS در کودکانی که قادر به توصیف علائم خود نیستند، دشوارتر باشد.
درمان‌های خانگی سندرم پای بی‌قرار
اگرچه بعید است درمان‌های خانگی علائم را به‌طور کامل از بین ببرند، اما می‌توانند به کاهش آن‌ها کمک کنند. شما باید با آزمون و خطا اثربخشی روش‌های زیر را در کاهش علائم RLS بررسی کنید:
- مصرف کافئین، الکل و تنباکو را کاهش دهید یا آن‌ها را حذف کنید.
- هر روز کمی ورزش کنید (مانند پیاده‌روی یا شنا).
- یوگا یا مدیتیشن را امتحان کنید.
- تشک و بالش خود را بررسی کنید. اگر قدیمی و ناهموار هستند، زمان تعویض آن‌ها فرا رسیده باشد.
- مطمئن شوید که پرده‌ها به‌طور کامل از ورود نور به داخل اتاق جلوگیری می‌کنند.
- حداقل یک ساعت قبل از خواب استفاده از وسایل الکترونیکی را متوقف کنید.
- تمام وسایل دیجیتال از جمله ساعت را از تخت خود دور کنید.
- از گرم کردن بیش از حد اتاق خواب خودداری کنید.
- سعی کنید هر شب، حتی آخر هفته‌ها، در ساعت مشخصی به رختخواب بروید و هر روز صبح در ساعت مشخصی از خواب بیدار شوید.
- درست قبل از خواب، پاهای خود را ماساژ دهید یا دوش آب گرم بگیرید.
- سعی کنید با یک بالش بین پاهای خود بخوابید. این کار ممکن است به جلوگیری از فشرده شدن اعصاب و تحریک علائم کمک کند.
- در صورت بروز علائم از پد گرم یا کیسه‌ی یخ استفاده کنید.
سعی کنید کارهایی را که به نشستن طولانی‌مدت نیاز دارند، مانند سفر با ماشین یا هواپیما، در اوایل روز انجام دهید. اگر به کمبود آهن یا سایر مواد مغذی مبتلا هستید، با پزشک یا متخصص تغذیه درباره‌ی نحوه‌ی بهبود رژیم غذایی خود مشورت کنید. از مصرف خودسرانه مکمل‌ها بپرهیزید. چون زیاده‌روی در مصرف بعضی از آن‌ها مضر است.
دارودرمانی
داروها RLS را درمان نمی‌کنند، اما می‌توانند به کنترل علائم آن کمک کند:
داروهای افزایش‌دهنده‌ی دوپامین (عوامل دوپامینرژیک)
این داروها حرکات پاها را کاهش میدهند:
- پرامی پکسول (Pramipexole)
- روپینیرول (Ropinirole)
- روتیگوتین (Rotigotine)
عوارض جانبی داروهای فوق سبکی سر خفیف و حالت تهوع است. اثربخشی این داروها با گذشت زمان کمتر می‌شود و در بعضی افراد مصرف آن‌ها باعث بدتر شدن علائم RLS می‌شود.
داروهای خواب‌آور و شل‌کننده‌های عضلانی (بنزودیازپین ها)
این داروها به‌طور کامل علائم را از بین نمی‌برند، اما باعث بهبود وضعیت خواب می‌شوند:
- کلونازپام (Clonazepam)
- اسزوپیکلون (Eszopiclone)
- تمازپام (Temazepam)
- زالپلون (Zaleplon)
- زولپیدم (Zolpidem)
خواب‌آلودگی در طول روز از عوارض جانبی این داروها است.
مخدرها (اپیوئیدها)
این داروها می‌توانند درد و احساسات عجیب و غریب را کاهش دهند:
- کدئین (Codeine)
- اکسی کدون (Oxycodone)
- هیدروکودون و استامینوفن ترکیبی
- اکسی کدون و استامینوفن ترکیبی
استفاده از اپیوئیدها ممکن است باعث سرگیجه و حالت تهوع شود. اگر آپنه‌ی خواب دارید، نباید از این داروها استفاده کنید. این داروها قوی و اعتیادآور هستند.
داروهای ضدتشنج
این دسته از داروها به کاهش اختلالات حسی کمک می‌کنند:
- گاباپنتین (Gabapentin)
- گاباپنتین اناکاربیل (Gabapentin enacarbil)
- پرگابالین (Pregabalin)
از عوارض جانبی داروهای ضدتشنج می‌توان به سرگیجه و خستگی اشاره کرد.
توصیه‌های تغذیه‌ای برای مبتلایان به سندرم پای بی‌قرار
هیچ دستورالعمل غذایی خاصی برای افراد مبتلا به RLS وجود ندارد. اما بهتر است رژیم غذایی از نظر دریافت کافی ویتامین‌ها و مواد مغذی ضروری بررسی شود. سعی کنید مصرف غذاهای فرآوری‌شده‌ی پرکالری را که ارزش غذایی کمی دارند، کاهش دهید. بعضی از افراد مبتلا به RLS به کمبود ویتامین‌ها و مواد معدنی خاصی مبتلا هستند. در این شرایط، تغییر رژیم غذایی یا مصرف مکمل‌های تغذیه‌ای می‌تواند کمک‌کننده باشد. در صورت ابتلا به کمبود آهن از غذاهای زیر که غنی از آهن هستند، استفاده کنید:
- گوشت قرمز
- مرغ
- غذاهای دریایی
- غذاهای غنی شده با آهن مانند بعضی از غلات صبحانه، نان و ماکارونی
- حبوبات
- میوه‌ی خشک
- سبزیجات با برگ سبز تیره
ویتامین C به بدن در جذب آهن کمک می‌کند. بنابراین، غذاهای غنی از آهن، به‌ویژه غذاهای گیاهی، را همراه با غذاهای حاوی ویتامین C مصرف کنید. در مواد غذایی زیر مقدار زیادی ویتامین C وجود دارد:
- گریپ‌فروت، پرتقال، نارنگی، توت‌فرنگی و کیوی
- آب مرکبات
- گوجه‌فرنگی و فلفل
- کلم‌بروکلی و سبزیجات برگ‌دار
کافئین در بعضی افراد باعث بروز علائم RLS می‌شود. بهتر است امتحان کنید تا ببینید که آیا کافئین روی علائم شما تأثیر می‌گذارد یا خیر. الکل هم باعث تشدید RLS و مختل شدن خواب می‌شود. پس سعی کنید از مصرف آن به‌ویژه در ساعات عصر اجتناب کنید.
سندرم پای بی‌قرار در کودکان
کودکان هم مانند بزرگسالان مبتلا به RLS می‌توانند احساس سوزن سوزن شدن را در پاهای خود تجربه کنند. اما ممکن است توصیف آن برایشان سخت باشد. در کودکان مبتلا به RLS در مقایسه با بزرگسالان احتمال بروز علائم در طول روز بیشتر است.
کودک مبتلا به RLS ممکن است بی‌توجه، تحریک‌پذیر، بی‌قرار یا بیش‌فعال به نظر برسد. تشخیص و درمان RLS به رفع این مشکلات و بهبود عملکرد تحصیلی کودک کمک می‌کند. برای تشخیص RLS در کودکان از معیارهای بزرگسالان استفاده می‌شود. علاوه بر این، کودک باید بتواند احساسات مرتبط با پا را با کلمات خود توصیف کند. در غیر این صورت، یکی از دو مورد زیر باید وجود داشته باشد:
- یک اختلال خواب بالینی با توجه به سن کودک
- ابتلای یکی از والدین یا خواهر یا برادر به RLS
در کودکان مبتلا به RLS باید کمبودهای تغذیه‌ای برطرف و از مصرف کافئین اجتناب شود. در صورت لزوم، پزشک می‌تواند داروهای مؤثر بر دوپامین، بنزودیازپین‌ها یا داروهای ضدتشنج را تجویز کند.
سندرم پای بی‌قرار و بارداری
ممکن است علائم RLS برای اولین بار در دوران بارداری و معمولاً در سه ماهه‌ی آخر ظاهر شود. آمارها نشان می‌دهد که زنان باردار دو تا سه برابر بیشتر از دیگران در معرض خطر ابتلا به RLS قرار دارند. علت دقیق این موضوع مشخص نیست، اما احتمالاً کمبود ویتامین یا مواد معدنی، تغییرات هورمونی یا فشار عصبی در این زمینه نقش دارد.
بارداری می‌تواند باعث گرفتگی عضلات پا شود و خوابیدن را دشوار کند. تشخیص این علائم از RLS دشوار است. اگر باردار هستید و علائم RLS را دارید، با پزشک صحبت کنید. ممکن است لازم باشد از نظر میزان آهن یا سایر کمبودهای تغذیه‌ای بررسی شوید. درمان‌های خانگی زیر هم می‌توانند به کاهش علائم RLS کمک کنند:
- از نشستن طولانی‌مدت به‌خصوص در عصر خودداری کنید.
- سعی کنید هر روز کمی ورزش کنید.
- قبل از خواب پاهای خود را ماساژ دهید یا تمرینات کششی پا را انجام دهید.
- در هنگام بروز علام از پد گرم یا سرد روی پاهای خود استفاده کنید.
- به یک برنامه‌ی خواب منظم پایبند باشید.
- از مصرف آنتی هیستامین، کافئین، سیگار و الکل خودداری کنید.
- مطمئن شوید که تمام مواد مغذی مورد نیاز خود را از رژیم غذایی یا مکمل‌های خاص دوران بارداری دریافت می‌کنید.
مصرف بعضی از داروهای مورد استفاده برای درمان RLS در زنان باردار بی‌خطر نیست. معمولاً RLS طی چند هفته پس از زایمان خودبه‌خود برطرف می‌شود. در غیر این صورت، باید برای درمان آن به پزشک مراجعه کرد.
کلام پایانی
سندرم پای بی‌قرار که معمولاً شب‌ها و هنگام خوابیدن اتفاق می‌افتد، به دلیل بروز احساسات آزاردهنده تمایل به حرکت دادن پاها را افزایش می‌دهد. به این سندرم «پای بی‌قرار» می‌گویند، اما می‌تواند بازوها، تنه یا سر را هم تحت تأثیر قرار دهد. معمولاً در مبتلایان به RLS هر دو طرف بدن درگیر هستند، اما بعضی افراد آن را فقط در یک سمت بدن احساس می‌کنند.
احتمال بروز سندرم پای بی‌قرار در سالمندان و زنان به‌ویژه زنان باردار بیش از دیگران است. غالباً علت بروز RLS مشخص نیست. اما بیش از ۴۰ درصد مبتلایان دارای سابقه‌ی خانوادگی این مشکل هستند. اگر یکی از اعضای خانواده به RSL مبتلا باشد، معمولاً علائم در بستگان او قبل از ۴۰ سالگی ظاهر می‌شود. هیچ درمانی برای RLS وجود ندارد، اما می‌توان با دارو و اصلاح سبک زندگی علائم آن را کنترل کرد.