تفکر انتقادی چیست و چگونه می توانیم آن را پرورش دهیم؟

تفکر انتقادی به اعتقاد بسیاری از افراد در هر دو بعد زندگی اجتماعی و فردی، می‌تواند ضامن خوبی برای پیشرفت انسان باشد. طبق بررسی‌های انجام‌شده، اغلب افراد موفق جامعه از این ویژگی در حد بالایی برخوردار هستند. از طرف دیگر، زمانی که جامعه، متفکران مسلط به تفکر انتقادی بیشتری در خود داشته باشد، از لحاظ کیفیت زندگی در سطح بالاتری قرار دارد. به همین دلیل در این مقاله می‌خواهیم به این سوال بپردازیم که تفکر انتقادی چیست و چرا اهمیت دارد؟

به نظر شما چرا جامعه‌ای که از این ویژگی در حد بالایی برخوردار است، موفق‌تر و توسعه یافته‌تر به نظر می‌رسد؟ چه ارتباطی بین نوع تفکر مردم یک کشور و میزان پیشرفت آن وجود دارد؟ 

تفکر نقادانه یا تفکر انتقادی چیست؟

یک باور اشتباه درباره تفکر انتقادی بین مردم به شدت رایج است. اغلب مردم فکر نقدکننده را با عیب‌جویی یکسان می‌دانند در حالیکه مترادف دانستن تفکر نقادانه یا (Critical thinking) با عیب‌جویی و بدگویی درست نیست. تاریخچه شکل‌گیری چنین تفکری به دوران یونان باستان یا قدیم و فیلسوفان همان زمان باز می‌گردد. افرادی نظیر افلاطون و سقراط پایه‌گذار چنین تفکری هستند.

قالب اصلی تفکر انتقادی چیست؟

در حقیقت، اساس چنین تفکری را اندیشیدن مستقل و منعطف تشکیل می‌دهد؛ یعنی فرد بتواند به شکل مستقل از دیگران، نگاه و زاویه دید خود را نسبت به ماجرا یا مسئله پیدا کند. این موضوع شاید کمی راحت و آسان به نظر برسد اما به مهارت، توانمندی و همچنین تمرین زیادی نیاز دارد. اگر فردی بتواند توانمندی‌های مورد نظر را در خود کشف کرده و آن ها را ارتقا دهد، قطعا قادر است از تفکر انتقادی در زندگی خود بهره ببرد و در مقابل افراد زیادی هستند که به چنین جایگاهی نمی‌رسند.

بنابر آنچه گفتیم، شخصی که دارای مهارت‌های تفکر انتقادی باشد، به درستی می‌تواند:

• ارتباط میان نظرات مختلف را درک کند.
• مباحث و موضوعات موجود را تشخیص داده و با دیگران نیز در مورد آن به گفت و گو می‌نشیند.
• اهمیت مباحث و ارتباط میان موضوعات و ایده های مختلف را می‌‎فهمد.
• خطاهای هر موضوع و عدم ثبات منطقی را نیز تشخیص می‌دهد.
• رویکرد و نگرشش یه مشکلات و مسائل زندگی، سیستماتیک بوده و با ثبات است.
• توانایی دفاع از اصول، ارزش ها، ایده ها و عقایدش را دارد.
• همچنان که می‎دانید تفکر نقاد، اندیشیدن به روشی خاص است که بر اساس آن، فرد متفکر بهترین راه حل را برای شرایطی که در آن قرار دارد، اتخاذ می‌کند.

  تفکر انتقادی دارای چه فواید و مزایایی است؟

  این نوع از تفکر، علاوه بر فضیلت‌های اخلاقی و فکری فراوان، دارای آثار مثبت اجتماعی، شخصی و فکری نیز می‌‎باشد. مهم‌ترین این فضیلت‌ها را در ادامه بخوانید.

  ایجاد نگاهی همدلانه نسبت به نظرات مختلف

  افراد بهره‌مند از تفکر نقاد، می‌‏‎توانند با استفاده از قوه تخیل، خودشان را جای افراد دیگر گذاشته و جهان را از نگاه آن‌ها ببینند. بنابراین، آن نگاه خشک و غیرمنطقی که سایر انسان‌ها به نظرات مختلف دارند را کنار گذاشته و باورهای خود را عین حقیقت نمی‌دانند.

  شجاعت فکری

  هنگامی به شهامت فکری می‌رسید که با علم به جزئیات تفکر نقادانه، بتوانید دو مسأله مهم را فهم کنید. اول اینکه به باورها، دیدگاه‌ها و حتی عواطفی که سال‌ها است از آن‌ها فراری بودیم و جدی شان نگرفتیم، نگاه کنیم و بپذیریم که تمام آن‌ها خطرناک و غیرموجه نیستند.

  دوم اینکه قبول کنیم که بسیاری از نتیجه گیری‌ها و باورهای ذهنی‌مان، کاذب و دروغین‌اند. ما سال‌ها آنگونه‌ای به موضوعات زندگی نگاه کردیم که دوست داشتیم، حتی اگر نگاه‌مان توأم با دروغ به خودمان بوده است.

   فروتنی و تواضع فکری

  در اینجا فرد، به ندانستن خود آگاه است و در مقابل این آگاهی نیز متواضعانه برخورد می‌کند. در هرصورت، افراد دارای تفکر انتقادی، نسبت به محدودیت‌هایی که در دانش و شناخت شان از جهان دارند، آگاه هستند و آن را انکار نمی‌کنند.

  اصلی‌ترین توانمندی‌ها در تفکر انتقادی چیست؟

  اگر این سوال در ذهن شما شکل گرفته که توانمندی‌ها و مهارت‌های مورد نیاز برای دست یافتن به تفکر نقادانه چیست یا چطور تفکر انتقادی را در خود پرورش دهیم؟ حتما این بخش را با دقت مطالعه کنید. مهم‌ترین مهارت‌هایی که یک فرد پیش از دست یافتن به تفکر انتقادی باید در خود نهادینه یا تقویت کند عبارتند از:

  • تجزیه و تحلیل: همواره یک بخش از موضوع کلی را جدا کنید و تمرکز خود را روی همان بخش نگه دارید تا بتوانید ابتدا ارتباطات مختلف را ردیابی و سپس موضوع کلی را درک کنید.
  • به اجرا درآوردن استانداردها: در هر موضوعی یکسری شاخص و ویژگی مصوب وجود دارد که به شما کمک می‌کنند قضاوت بهتری از آن به دست آورید.
  • تمییز دادن: شباهت‌ها و تفاوت‌های بین اشیا و موقعیت‌های مختلف را با ریزترین دقت و تمرکز روی جزئیات ببینید تا درک شما کامل‌تر شود.
  • جستجو و بررسی اطلاعات: منابع مختلف را بررسی کنید تا مدرکی موثق از هر آنچه که مسئله نسبت به آن طرح‌شده، به دست آورید. این تحقیقات میدانی، نظری و تاریخی هستند.
  • پیدا کردن استدلال منطقی: طبق تمام مراحل قبلی، حالا باید به یک جمع‌بندی و نتیجه‌گیری فردی برسید و موضع خود را مشخص کنید.
  • پیش‌بینی و تخمین: تصمیم یا موضع شما عواقبی به همراه دارد که در این مرحله باید به خوبی هر قسمت را تخمین بزنید و بسنجید که سود بیشتر است یا زیان؟
  • تبدیل علم و دانش: تبدیل یا تغییر کاربرد مفاهیم مختلف در موضوعات متفاوت که این بررسی به خلاقیت بیشتر ذهن کمک می‌کند.

   

  کاربرد تفکر انتقادی در زندگی

  حالا که فرآیند تفکر انتقادی و نحوه تقویت آن را می‌شناسیم، یک سوال مهم مطرح می‌شود و آن دلایل اهمیت یا کاربردی بودن تفکر نقادانه است. به نظر شما چرا چنین تفکری اهمیت دارد؟ اولین و شاید مهم‌ترین دلیلی که اکثر محققان به مهم بودن تفکر نقادانه اشاره می‌کنند، افزایش توانمندی افراد در ارائه پاسخ دقیق به مسائل پیرامونی است.

  برای بسیاری از ما پیش آمده که با پیچیدن یک خبر در فضای مجازی یا شایعه، به این باور می‌رسیم که حتما این خبر صحت دارد یا منبع آن درست است در حالیکه تنها یک شایعه و خبر باطل و بی‌اساس بوده که هیچ ارزش خبری ندارد. اگر شایعه یا دروغین بودن خبر اعلام نشود، چند نفر از افراد جامعه به التهاب و تشویش دچار می‌شوند؟ با استفاده از تفکر نقادانه می‌توانیم ورودی ذهنمان را فیلتر کنیم؛ یعنی تنها مواردی که با عقل ما جور در می‌آید را وارد و بقیه را دور بریزیم.

  نقش تفکر انتقادی در پیشرفت شغلی

  یکی از ضروری‌ترین مؤلفه‌های موفقیت شغلی و حرفه‌ای، برخورداری از مهارت تفکر انتقادی است و اصولا امروزه، با توجه به گستردگی و پیچیدگی مشاغل، کمتر حرفه‌ای وجود دارد که نیازمند بهره‌گیری از مهارت‌های تفکر انتقادی نباشد.

  تأکید ما بر تقویت چنین مهارتی در افراد شاغل به این دلیل است که مطالعات نشان می‎دهد، افراد شاغلی که از تفکر انتقادی بهره مند هستند، دارای نفوذ بیشتری میان سایرین می‎باشند. از سوی دیگر، آن ها افرادی دانا محسوب می‌شوند که در انجام اموز شغلی و عملکرد حرفه ای خود، توانمند هستند؛ آنچنان که در تحلیل و تفسیر مسائل و مشکلات شغلی، ماهرانه عمل می‌کنند.

  در واقع، افراد شاغلی که از تفکر انتقادی برخوردارند، با ارزیابی صحیح اطلاعات، روابط و رفتار اشخاص دیگر، تصمیمات بهتری اتخاذ می‎کنند. آن ها با طرح پرسش های نقادانه در زمان بروز اختلاف و یا هر نوع مسأله تنش زای دیگر، از استدلال های منطقی بهره برده و میزان تصمیمات موفقیت آمیزشان چنیدن برابر افزایش خواهد یافت.

  ارتباط تفکر سیستمی و تفکر انتقادی

  تفکر سیستمی طبق نظرات بامر، نوعی ترکیب تفکر و روش‌های مشارکتی برای رو در رو شدن با مشکلات و چالش‌های پیش‌رو است که با ویژگی‌های مختلفی مانند فراگیری، پیچیدگی، تردید، ناپایداری و تناقض در یک ردیف معنایی قرار می‌گیرند. به این ترتیب، شما می‌توانید از ویژگی‌های سیستم برای حل مشکل خود بهره ببرید. ارتباط بین چنین مفهومی و تفکر نقادانه، بهره‌مندی از ویژگی‌های مناسب جهت ارائه بهترین پاسخ به مشکل مورد نظر است.

  جمع بندی پایانی

  در این مقاله به این سوال پرداختیم که تفکر انتقادی چیست و چه مزایایی دارد؟ این نوع تفکر برخلاف باور عموم با انتقاد و عیب‌جویی مترادف نیست و به فرآیند درست بررسی اطلاعات اشاره دارد. دوست داشته باشیم یا خیر، ما در مرکز بمباران اطلاعات از گذشته تا آینده قرار داریم. بسیاری از این اخبار درست نیستند و فقط نگرانی و تشویش را به روح و روان ما تزریق می‌کنند. تفکر انتقادی راه درست بهره‌برداری از اطلاعات جدید را در مقابلمان قرار می‌دهد.